چگونه برای یک اجرا مرور بنویسیم؟

اشاره:

تئاتر آینه‌‌ی جامعه است و نوشتن درباره‌ی تئاتر آینه‌ی آن. آینه‌ای که به نسبت نزدیکی یا دوری از اجراها، ابعاد متفاوتی از آن را بازتاب می‌دهد. رسانه‌های متفاوتی درباره‌ی تئاتر می‌نویسند: نقدها، مُرورها، جُستارها و تحلیل‌هایی که هرکدام باشیوه‌ای منحصربه‌فرد، وُجوهی نامکشوف از تئاتر را برای مخاطبان، آشکار می‌کنند. مرز میان شیوه‌های گوناگون نوشتن، گاه ظریف‌ و پنهان، و گاه روشن و آشکار است. برخی از شیوه‌ها به زیرمتن‌ها نظر دارد و برخی دیگر به خود متن نمایش خیره‌اند. رسانه‌ها نیز به‌فراخور از استراتژی‌های یکسان، و تاکتیک‌های گسترده استفاده می‌کنند؛ و نیز، بسته به مخاطب، زبان متفاوتی را برمی‌گزینند. هرکدام از این شیوه‌ها اما، با هر رویکردی، تنها یک هدف دارند: نوشتن از تئاتر. نوشتن از این‌که «تمام دنیا صحنه‌ی نمایش است، و تمامی مردان و زنان تنها بازیگران آن‌اند»^*.

مجموعه متن‌های پیش رو، سعی بر این دارد که چیستی «مُرور» و تفاوت و تمایز آن را با سایر انواع دیگر نوشتارهای درباره‌ی تئاتر مانند نقد و جستار و ... بررسی و شناسایی کند. ـ انتگره

* ویلیام شکسپیر

از آنجا که اجرای هرگونه نمایشنامه‌ای تجربه‌ای زودگذر است، نوشتن مرورِ آن می‌تواند امری دشوار و در عین ‌حال مهیج باشد. شما باید هم تماشاگرِ اجرا باشید و لذت ببرید و هم تحلیل‌گری باشید که محصول تولیدشده را آنالیز می‌کند. باید بتوانید مواردی که در ادامه برشمرده می‌شوند را، درباره‌ی اجرایی که به تماشای آن نشسته‌اید، تهیه کنید؛ خلاصه‌ی کوتاهی از اجرا، تحلیلی موجز و اُبژکتیو (عینی)، متنی حاوی تفسیر و ارزیابی شما از آنسامبل صحنه (کلیت صحنه)، بازی‌ها، کارگردانی و غیره.

در تمرین برای نگارشِ مُرور باید بتوانید از موفقیت یا شکست محصول تولیدشده، که البته امری نسبی است، تحلیلی اُبژکتیو ارائه دهید. توجه داشته باشید که آنچه از شما توقع می‌رود تنها یک خلاصه‌نویسی ساده از پلات (پیرنگ) یا نظر دادن درباره‌ی متن نمایشنامه نیست، بلکه نوشته‌ی شما باید بر محصول تولیدشده تأکید داشته باشد. کار شما باید این باشد که اجرا را دقیق شرح دهید و بعد داوری ارزش‌مدارانه‌ای از آن ارائه دهید که بر مبنای آنچه دیده‌اید و آنچه انتظار داشتید بنا شده. نوشتن مرور مهارت شما را در زمینه‌ی خوانش نمایشنامه و تماشا و نقد محصول اجراشده ارزیابی می‌کند.

شما باید به این مسئله نیز دقت کنید که علاوه بر بناکردن ساختمانِ متنِ خود روی محصول تولیدشده، متن خود را به مشاهدات ضروریِ معدودی محدود کنید که تصدیق‌کننده‌ی نظرِ شماست (که در ادامه شرح داده می‌شود). تمرکز شما باید بر چند ایده‌ی مهم و جنبه‌های معدودی از محصول تولیدشده باشد. توجه خود را معطوف به چیزهایی کنید که به نظر شما خاص‌ترین بخش‌های اجرا هستند. برخلاف مُرورِ روزنامه‌ای، که می‌تواند سطحی و دارای ساختارِ بازی‌‌گونه‌ای باشد، متن شما باید کاملاً قاطعانه باشد. از شما توقع نمی‌رود که عناصر بسیار متنوع و زیادی از اجرا را ارزیابی کنید (برای مثال درباره‌ی تمام بازیگران، هر تغییر لباس یا تغییری در صحنه، هر تصمیمِ کارگردان و...)؛ بلکه متن شما نیاز به چند ایده‌ی کلیدی دارد که آن‌ها را با جزئیاتی حساب‌شده پرورانده باشید.

همچنین به یاد داشته باشید که موضع شما باید عینی و انتقادی باشد، نه صرفاً بی‌رحمانه و برپایه‌ی ذهنیات شما. منتقد کسی است که مطالعه و تحلیل می‌کند و بعد قضاوتی منطقی از آنچه دیده به‌دست می‌دهد، نه کسی که فقط ایراد می‌گیرد. لحن شما در اعتبار و هوشمندانه‌بودن متن نقش بسزایی دارد.

قبل و بعد از اجرا

قبل از اینکه به تماشای اجرا بروید نمایشنامه را بخوانید. (مهم است که برای اجرایی که قرار است در آن شرکت کنید آماده شوید؛ در غیر این صورت این احتمال وجود دارد که مجبور شوید چندین‌بار به تماشای آن بروید.)

• به این فکر کنید که یک اجرای «استاندارد» باید چه‌طور باشد، شخصیت‌ها باید چه‌طور باشند، چه طراحی لباسی باید برای آن استفاده شود، طراحی صحنه‌ی مناسب‌اش چیست و همچنین نگرش و درون‌مایه‌ی اصلی چگونه باید به مخاطب منتقل شود.
• حین خواندن نمایشنامه، سعی کنید نکات انتقادبرانگیز و غامضی را درون آن پیدا کنید که دنبال‌کردن‌شان می‌تواند در اجرایی که به تماشای آن می‌نشینید، مفید باشد.
• اگر سردبیرتان از شما خواسته به عناصر مشخصی توجه خاص داشته باشید، حتماً خود را آماده کنید که بتوانید آن‌ها را تشخیص دهید.

تماشای اجرا

• با ذهنی باز به تماشای اجرا بنشینید، یعنی به پذیرفتن نمایش به آن شکلی‌‌ که کارگردان در اجرایش ارائه می‌کند، تمایل داشته باشید.
• به هر انحرافی از آنچه به عنوان نمایش «استاندارد» در ذهن داشته‌اید، توجه کنید و سعی کنید راهی برای توضیح آن انحراف پیدا کنید. (آیا کارگردان سعی دارد چیز جدید یا متفاوتی «بگوید»؟ آیا تصور شما از نمایش نادرست بوده است؟ یا اینکه آنچه کارگردان تولید کرده، بینش جدیدی به شما می‌دهد؟)
• شاید برخی از نکات زیر برای شما جالب توجه باشد:
  • چرا این نوع از طراحی لباس و صحنه انتخاب شده است؟
  • بازیگران دیالوگ‌های خودشان را چگونه ارائه کردند (جدی، کمدی، رئال یا تصنعی)؟ آیا حرکات یا بازی خاصی در صحنه ارائه کردند که در راستای انتقال معنای نمایشنامه باشد؟
  • آیا در اجرا از جلوه‌های ویژه‌ای استفاده شده بود (اعم از نورپردازی، صدا، مشارکت تماشاگران، اکسسوار)؟
  • آیا هیچ در متن نمایشنامه دست بُرده شده بود؟

بعد از اجرا جزئیاتی که به‌خاطر می‌آورید را یادداشت کنید و درباره‌ی آن‌ها با دوستان‌تان صحبت کنید. شما برای اثبات بحث خود به این جزئیات نیاز دارید.

ارزیابیِ اجرا

• آيا در خوانش نمایشنامه نکته‌ای بوده که شما دیده باشید و کارگردان فرصت پرداختن به آن را از دست داده باشد؟
• آيا بخش‌هایی از نمایشنامه بوده که کارگردان به آن‌ها علاقه‌ای نشان نداده، اما از نظر شما نقاط بحرانی‌ای بوده‌اند و شما ترجیح می‌داده‌اید که کارگردان به آن توجه بیشتری بکند؟
• چرا ترجیح می‌داده‌اید توجه بیشتری به آن‌ نقط بحرانی شود و چرا فکر می‌کنید کارگردان به آن‌ها بی‌توجهی کرده است؟

به جنبه‌های عملی زیر دقت کنید:

• چه نوع صحنه‌ای در اختیار کارگردان بوده؟ صحنه، از نظر حرکت روی آن و طراحی، چه محدودیت‌هایی را به کارگردان تحمیل کرده است؟
• بازیگران حرفه‌ای، هنرجو یا آماتور بودند؟ این مسئله چه محدودیتی برای کارگردان ایجاد کرده؟ آیا بازیگران از پس انتظاراتِ متن نمایشنامه برآمده‌اند؟ (در ارزیابی بازیگران نسبت به آن‌ها منصف باشید و سطح «مهارت‌های» آن‌ها را در نظر بگیرید.)