کثرت در کثرت نویسنده: مهسا شیدانی

معمولاً نمایش موضوعات سیاسی در تئاتر با چالش همراه است: اینکه بتوان راهی پیدا کرد تا در برابر این ایده‌ها توأمان متعهد و خلاق بود. درنتیجه، سازندگان از تکنیک‌های متفاوتی بهره می‌گیرند تا بتوانند سیاست را بر صحنه‌ی تئاتر متبلور کنند. تمثیل، نماد، فانتزی و پارودی تعدادی از عناصری هستند که بعضی نمایش‌های به اصطلاح «سیاسی» به فراخور موضوع تااندازه‌ای از آن‌ها استفاده می‌کنند. به نظر می‌رسد نمایش «فرمالیته» نیز با استفاده از این عناصر تلاش می‌کند فضای حکومتی دیکتاتوری را به تصویر بکشد.

«فرمالیته» درباره‌ی کشوری عجیب درناکجاآباد با قوانینی عجیب‌تر است. کشوری که تنها نُه نفر جمعیت دارد و کاهش و افزایش جمعیت در آن ممنوع است. افراد ساکن در این کشور هرروز منتظر بسته‌ای هستند که از دریچه بیرون می‌آید. قرار است در یکی از این بسته‌ها گرازی وحشی وجود داشته باشد. همه‌ی افراد تحت تسلط شهردار هستند؛ هر چه او بگوید درست است و او حق دارد هر جوری که دوست دارد دیگران را هدایت کند. بی‌مکانی این روایت در اجرا با عناصر فانتزی/ گروتسک تقویت شده است. شهروندان که هرکدام شغل متفاوتی دارند (معلم، کارگر، نگهبان، کشاورز، دکتر و...)، بارانی‌های هم‌شکلی به تن و گریم‌های اغراق شده‌ای به صورت دارند، برروی صندلی‌هایی که درواقع محل دفع است نشسته‌اند و تعدادی لوله‌بازکن در دست گرفته‌اند. خودِ روایت نیز قرار است به سبب شیوه‌ی اجرا به پارودی نزدیک شود. بازیگران در شیوه‌ی بیان اغراق می‌کنند؛ برای مثال کاراکتر کارگر با شیوه‌ی به اصطلاح «لاتی» صحبت می‌کند و یا شهردار گفتار خود را به هجو کاراکترهای واقعی نزدیک می‌کند. این ترفندها که قاعدتاً ماهیتی کمدی به اجرا می‌بخشند، در جهت آن هستند که مخاطب بتواند هرچه بیشتر با ایده‌های سیاسی نمایش ارتباط برقرار کند. با این‌حال، این هدف محقق نمی‌شود.

درواقع، عناصری که به جهت برقراری ارتباط با مخاطب پررنگ می‌شود به از میان رفتنِ تأثیر و اهمیت ایده‌هایی که نمایش از ابتدا بر آن بنا شده بود منجر می‌شود. تصویر شهر به مثابه دستشویی و شهروندان به مثابه لوله بازکن که قرار است تصویری تمثیلی باشد به غیر از ایجاد هیجان بصری کارکردی در طول اجرا نمی‌یابد و بامزگی‌های بیانی کاراکتر‌ها صرفاً برای نگه داشتن تمرکز مخاطب بر اجرا به کار برده شده‌اند و ما شاهد چیزی به نام پارودی نیستیم. از لحظاتی در اجرا به بعد منطق عناصر گروتسک در متن از میان می‌رود و مخاطب متوجه نمی‌شود که چرا وقایع به درستی در کنار یکدیگر نمی‌نشینند. حتی می‌توان چنین نتیجه گرفت که درواقع بیش از آنکه در اینجا با چیزی به اسم «اجرا» مواجه شویم با تصاویر و کلماتی مجزا مواجه می‌شویم، گویی صحنه بومی است که رنگ‌ها (اینجا ایده‌ی دیکتاتوری، سرپیچی، وحدت، قوانین بی‌معنا، سرنگونی) به صورت جداگانه بر سطح آن پاشیده شده است. مضمون نمایش این است که وحدت سختگیرانه‌ و تلاش برای یکسان کردن دیگران به دیکتاتوری می‌انجامد و یکسان‌سازی عملا ناممکن است. جالب است که پراکندگی ناخودآگاهِ اجرا بر چنین مضمونی می‌نشیند و حتی می‌توانست خود به شیوه‌‌ای اجرایی برای این نمایش بدل شود، با این وجود از این قابلیت استفاده‌ای نشده است و پراکندگی به غیر از مفهوم اصلی خود معنایی دیگر در اجرا پیدا نمی‌کند.

می‌توان گفت «فرمالیته» در بهترین حالت تصویری ناقص از ایده‌ای بحث‌برانگیز است. البته برای مخاطبی که در هیجان و اغراق حرکات و طنز بیانی بازیگران غرق می‌شود حتی دیگر مهم نیست که نمایش درباره‌ی چیست، درواقع می‌شود گفت انگار نمایش درباره‌ی همه‌چیز و هیچ چیز است: تصویری از دستشویی‌ها و لوله‌بازکن‌ها، حرکات و بیان کمیک اغراق شده و «چیزی درباره‌ی دیکتاتوری»؛ مجموعه‌ای از تصاویر پراکنده که در کنار هم هیچ می‌شوند.